INTERVIEW WITH MAYOR JOSEPH C. CUA
Below
is the transcript of the interview of Mayor Cua conducted last February 26,
2004 at his residence in Capilihan,
Virac, Catanduanes. The interview was initiated to shed light on the issues
being used by other political pundits
to discredit CUA’s bid for Governor of Catanduanes. The areas of concern of
this interview are anchored on the following issues:
Question
1 : Puweding Ipaliwanag mo an sadiri mo ?
Joseph C. Cua (JBC) : Maistorya ako kang sadiri ko, ano. Ang parents ko – 3rd generation ako kan pamilya ko sa San Andres – although ang saro sa problema ko, Chinese race ako – ang mother ko inaki na sa San Andres, tubong San Andres ang mother ko. Ang ama ko inaki sa Samar, pero aki pa siya, nagmigrate na ang lolo ko from Calbayog, Samar to San Andres man. In fact magkanatad an. Ga negosyo ang mother ko boda ang father ko, magkataning talaga an. So puwesto ko ngonian, sa mother side ko an. Kung isi nyo su Intsik Benito, ang apelyido kan lolo ko sa mother side Pavia ang apelyido kaan. Inda kung pano na-acquire kan lolo ko, nagpa-adopt siguro para maging Pilipino. Kaya lang sa father side ko, Cua talaga. So pareho ang negosyo kaan. Sari-sari store, buyer nin abaca & copra – arog kaan. Typical baga. Kung i-imagine mo sa Baras, su mga tindahan dyan na durodakula sa Baras, arog kami kaan kan panahon. Su mga tindahan sa Baras, sa Bato, to be exact, saro sa mga tindahan diyan na durodakula, arog kaan an tindahan mi kan panahon.
Hanggang – su lolo ko ugaring sa father side, ginadan kan Hapon. In fact, kung isipon maku-consider na hero ang lolo ko ta nagsuporta ito sa girilya, so, ginadan siya kan Hapon. Kaidto may grocery na siya, su mga gerilya baga, siya an ga-supply nin kunsumo. Eh may nag-osip kaya ginadan.
It so happen na duwa ang pamilya kan lolo ko – sa Chinese side kami. Su Filipino side, ito ang nakakua kan property. Ang mayaman talaga ang lolo ko sa ina – nakua kan Filipino family dahil siya ang legal wife sa Pilipinas. Hanggang itong puwesto mi ngonian nare-acquire mi ito ki Alberto. Si Rosalie ang nagpabakal samuya. Siguro mga 1980’s, pagkandidato ni Rosalie, sige ang dispose nin property. Saro ito sa nabakal ming property. Nare-acquire mi.
Nag-eskuwela ako nin Caton (pre-school) sa San Andres. In fact ang parents ko nasa middle class na an at that time. May tindahan kami, No. 1 store ito for 3 decades.
Ako, I have to say na medyo humble ako ta nagdakula pano ako sa Legazpi. Elementary, sa lola ko ako nagdakula. Kang high school sa Tiyo ko. Ang problema ko kang pag-elementary ko, ang inagi kong sakit grabe. Although ang parents ko ngani mayaman, ga-istar ako sa lola ko. Ang lola ko, medyo - su lola ko sa mother side dai na nin agom. Dai man ning hanapbuhay. Eh, may mga tiyo, tiya pa ako na ga-high school. Grade 1, 2, 3 ako, ga-high school pa ang mga tiya, tiyo ko kaidtu. Gapadara man ang parents ko nin allowance samuya, divided siempre, iyo? So, kung anong pagtios, siguro inda kung matubod kamo, ga-abot sa point na dapat maglugaw kami – ta daing maluto. Asin, tawyo sana, lemon, pigasawsaw, iyan ang ulam. Inagihan ko an kan elementary ako. Ang tiyo kaidto, ga shine ng shoes pag Domingo. Ako ang gabitbit nin bangko, itong bilog na bangko, kahoy. Su tiyo ko, ma shine boy, ako an gabitbit kaan. Ga-eskuwela ako kaan. So, dai ko na-feel na mayaman ako. Nagdakula ako dai ko na-feel na mayaman ako. Oya baga sato, pag aki ka nin mayaman, priority ka, maski pagtao nin grades, hurohalangkaw.
Pag-high school ko naman, medyo maayad-ayad ang buhay ko. Ga-eskuwela ako, aduman ako sa tiyo ko. Habo ni papa sa dormitory. Gusto ko kutan-a sa dormitory, habo ninda. Naki-istar kami sa sarong harong, sarong compound, su saday na harong duman, dating bunk house, pigpahingayad kan ama ko. Habo ko kutan-a mag-eskuwela sa Chinese school. Ang nangyari, nag-high school ako, aga lang ang klase. Hapon sa Chinese school, dai na ako ga laog.
From Legazpi palan, grade 1 to 5, nagtransfer ako dindi nin sarong taon sa Virac, pero 1 year lang ako. Grade 6 lang. Pag-high school ko, duman naman sa mainland.
Ang problema baga ta hapon dai akong gibo. Obligado akong magbantay sa hardware kang tiyo ko. Hanggang nagtapos akong high school. Sa madaring sabi, kan elementary ako, ga-tinda pa akong komiks kaito. During classes, pasa-pasa an. Negosyante na ako kaito, eh. Ta kun dai, dai akong allowance. Tapos an mga aki kaidto nin mayaman sa Legazpi, oru-alalay ako kaan, sugo-suguon. Ang canteen usually panu an, ta Chinese school baga, puro iguahanon ang mga tawo. Ako kaito ang gabakal, ga-pila. So, sakob ninda ako, pero ako ang nakipila. Basta libre ako, pero alalay lang ako. Yan ang buhay ko kan panahon.
Gakaguro ngani ako ta pag-college ko sa Manila, igua na akong awto kaito. Mayaman ang parents ko eh. Nagkahilingan kami sa Manila kan saro kong kaklase. Dara ko kaito so awto ko. At that time P20,000.00 ito, Mitsubishi Galant, su ’75 model. Sabi kan kaklase ko. “Hambugon ka ngaya, pan-o ka nakabakal nin awto?” Gaguro sana ako.
I mean, nagdakula ako, maski kan bako pa akong meyor – igua na akong mga barko – hanggang mag-meyor na ako, arog sana ako kaini. Bakong magabat an kamot ko sa kwarta. An sakuya pano, an kuwarta balewala. Bako akong magabat sa kwarta, maluwag ako. Sabi baga ni Leon Tatel, “dapat ngaya ang kwarta ioripon mo. Bakong an kwarta ang mag-oripon saimo.” Kua mo?
Although kan pag-meyor ko, pag-iguang gahagad nin tuwang, nagabatan ako. Hanggang naisihan ko – duman ko nasabutan. Arog palan kaini ang situwasyon nin Pilipinas. Aram ko iguang gatios. Pero dai ko napi-feel kung gahagad sako nin tuwang. Kaya diyan (sa San Andres), paggahagad sakong bulong – iguang reseta – pigahapot ko kung anong kaso niya. Bako itong buro-bente, suro-singkwenta. Ang pinakahababa ko diyan na tao, sanggatos. Pag-aram kong gapaprobitsar. Pero iguang kaso diyan, gatao ako sangribo, kinientos. Ta nahiling ko ang situwasyon eh. Kaya gahapot ako. Pigasaro-saro ko an. Kaya sa Calolbon, inda, kung nag-meyor ako, maski maglakaw-lakaw ako. Dahil primero kong laog diyan, grabe ang misconception sakuya, na weak daa ako, na anak-mayaman.. Then, su mga dai nagboto sako – isi mo man sana su dai nagboto saimo - iyo pa su naenot paghagad nin tuwang. Igua akong pinangisugan diyan, pero bilang – mga tolo, apat, lima. Sobra man talaga magtaram. In fact igua akong sarong casual – na su pagparecall baga – su recall ni Nonong baga, Ali Romano sa vice pero sa meyor, Nonong Mendoza. Pero dai sana sako … Inabutan ko na diyan, tawo ni Romano. E, naggibo nin sala. Su bundy clock baga? Su boss niya pigbundy clock niya. Di grabeng ga-complain sakuya. Pigsuspinde ko. Pero sabi ko one month man sana. Pig-expect ko mabalik, ya dai man nag-follow up sakuya, nalingawan ko na. Dai na man nagbuelta. Anyway casual siya, di ba? Ngonian kontraryo ako. Sige ang kampanya kontra sako. Ok lang, we cannot please everybody. Pero ako, aram ko man sana, bako ko siyang tawo. Okay lang sakuya. Anyway casual siya, dapat ngani pag-abot ko, dai na siya. Bakong arog nin iba, kung dai nagboto saiya, first day nin pagtukaw, hare ka.
Arog kaan ang iba. maboot pero pag-aram niyang bako ka niyang tawo – kontraryo ka man. Ako dai, baligtad gabos. Ako, pag nasala ang tawo niya, pigpapasensiyahan ko.
Sa command responsibility – aram nindang maboot ako, pero takot sakuya. Naestablish ko ito sa munisipyo. Maboot ako, pero takot sakuya. Ta nangisog ako. Ta kung dai, bako kang magayon na manedyer. Daing matubod saimo.
[top]Question 2 : Bakong nag-adal
ka man nin college dindi?
JBC: Ah, ako, ito ang problema ko, ang foundation ko sa pag-eskuwela, kan panahon na nasa Legazpi ako, apektado. Tios ang lola ko kaidto. Dai akong tutor, dai man akong time mag-adal. Dai kamo matubod, at the age of . . . 1972, nagilumduman ko kaito, grade 3 ako, galuto na ako. Nakagulay na ako kaan sa Legazpi. Kaya batid ako magluto. Nagcollege kami magturugang, ako'ng galuto. Meaning at that age ha, grade 3, maski siguro kamo dai niyo inagihan an.
So, ang foundation ko talaga apektado ta ga-eskuwela, gaturotinda na ako. Then, aram mo ang problema sa Chinese school, pag teacher mo sa Filipino, o sa English, from 1st to 4th year, siya ang teacher mo. Pagrangkada mo diyan na maluya ka, dai ka nang pag-asa diyan. Diit ang oras mi sa klase ta divided eh, Chinese and Filipino. Samuya, half day lang. Kaya medyo paggataram ako, maski Bicol, ang vocabulary, medyo maluya ako. Dai man ako ga-expect na arog kaini, ma-Meyor ako.
Dai ako nagbale sa mga oro-SBO, mga class officials. Kaya grabe ang problema ko paglaog ko sa pulitika.
Kan eleksiyon, dai ako nakamatid mag-chacha. Kaya problema talaga paglaog ko sa pulitika.
Sa English, naka,English ako, pero takot ako ta may problema ako sa mga tenses. Dai na akong panahon mag-adal, pero siguro dapat mag-adal na ako. Maski magbasa nin diyaryo, minsan dai na akong time. In fact, maski gakaon ako, ga-cellphone ta kun igua akong nalingawan. Masyado nang busy. Kaya kung manggana ako, dapat maski diit man lamang, kung suwertihon, bako? Masupog na an gobernador ngaya maluya magtaram.
Question 3 : Ano man ang mga experiences o background mo sa pag-escuela?
To be honest, nag-eskuwela ako, from FEU, one sem, nagbulakbol na ako. Kaya nag CC (Catanduanes College) ako. 2 and a half years. May jeep ako. Pero reformed na ako eh. Gabos na kalokohan pan-o inagihan ko. Pero dai ako nag drugs. In fact dai ako ga sigarilyo ever since.
Pag CC ko, iyo na an . . . In fact, ang parents ko, kaya pigapa-eskuwela kami sa mainland ta su mga pinsan ko baga, nahihiling ninda, aki pa, gapabulangan. Iyan sila Joker, su mga aki kan Tiyo ko, Tiyo Sunga, matua sakuya, nahihiling ninda ang mga bisyo. Tapos mga aki pa, igua nang mga uro-alalay. Kaya ito ang risk. Kaya pina-eskuwela kami sa mainland kan father ko. Igua man siguro nin disadvantage. Pero may advantage man. Ta kun nagdakula ako sa Calolbon, ang feeling ko superior ako ta may kaya ang parents ko.
From CC, two and a half years ako sa CC. Sabi ko ngani, igua ako kaito nin jeep, gabiyahe nin Pandan. Ang jeep ko kaito, duwa. Syempre may kita, nagsawa man ako sa buhay . . . mainom, mambabaye, malaog sa klase, buyong. Sabi ko, daing mangyayari kaini sa buhay ko. So, nag-decide ako. “Pa, ipabakal ko ang mga dyip.” Pero igwang instances kaitu na ang piga intriga ko sa ama ko na su baging kita kan dyip baga, hare sa tindahan. Maburo-bantay ako . . . makupit ako. Ta su income ko sa dyip, ubos ning painom-inom.
So, nag-eskuwela akong Manila. Nag-adal ako sa PSBA. Ngonian, sa totoo lang – undergraduate ako. About 18 units man lang. Ta ang problema ko dai ko pigpa-evaluate so sa CC ko. So ibang units, pipa otro sako. Piga-kwenta ko, masarong taon pa ako. And then kaidto napilay ako, nerve man lang. . . . Kaya dai ko natapos su kurso.
Question 4: Pano Ka Nakalaog
Sa Negosyo Nin Bandala Asin Construction ?
JBC: That time – gadirekta na ako nin bandala kaito, su sa ama ko. Di pigakaputan baga kaito ni Ching Bee ang presyo (nin bandala sa Catanduanes), si Ching Bee, madunong. Sisiguruhon kaan na ang ganansiya mo mga 10 centavos sana.
. . . nauyag kaidto si Leon Tatel. Nauyag baga ang ngaran kaan sa export. Naapektaran an Catanduanes. Di dai ng image an Catanduanes. Ang istorya, dai ko na inabutan an, pero padiit-diit nakabangon kita sa export. Yaon man ang Catanduanes Hemp Export. Ang sala ko ta dai ko binakal ang ngaran ni Leon paglaog ko sa bandala.
Ang istorya kaan, kaya nauyag su Catanduanes, grabeng order ki Leon. Su part kaito, piga-service ni Ching Bee. Baging sinabotahe si Leon. Ngaya 1,000 bales ang order. Dai ko kaya. Eh parehong exporter an. “Ngaya, Ching Bee, tawan mo lamang ako from Albay. Imarka mo an sakuya. Bakalon ko na sana saimo.” Ngonyan so pigatao ke Leon piglaogan nin mga spurious fibers. Kaya duman...
Sa madaring sabi, nireject ang hale ke Leon. Pig-sensationalize ito ni Ching Bee. An Catanduanes ngaya pangit an abaca. Kaya nagdesisyon ang foreign buyers na dai na mag-ako nin Catanduanes. Tapos ang ginibo ni Ching Bee, su gabos na Catanduanes (abaca), pag-abot sa Albay, declared as Albay (fiber).
Inabot ko an kan ga-eskuwela ako sa Manila. Ga-direkta ako sa Manila Cordage. Ga-direkta ako duman. Pero gahapot sako “Saan ba yan, Catanduanes?” Pag Catanduanes fiber, habo ang buyer. Pero at least pag Virac pig-aako. Pag Calolbon, habo. “Canton ngaya an".
Pero sa mga pulp mill, dai ka talaga makalaog. Pag Catanduanes fiber, dai ka i-entertain. Sa cordage ako galaog. Pero at least Virac ka.
Kaya nakaabot ako sa Virac. Nag-arkila ako diyan sa Concepcion, P500 an bulan. One year ako diyan.
Diyan (man) ako naging kontraktor dahil ki Tiyo Violy & Henry Alsol. Katampad mi ang harong kaan. Pagka hapon, ilinoman. “Ata magkontraktor ka ngaya.” Si Tiyo Violy…iyan ang istorya kaan kaya ako naging kontraktor.
Paglaog ko dindi sa Virac…pareho kan sa Calolbon, ga direkta na man ako. Ta an isip ko puro magdirekta. Gatabang na ako ki papa. Ga TAG fibers na ako kaito…Hanggang nagkaigua ako nin problema sa origin pag-abot sa fibers. Kaipuhan, an permit ko puro Virac.
Barato an bakal sa Calolbon. An kalaban ko kaito oya sa Molod. Sa Molod, Ching Bee sana. Ako, gadirekta na ako kaito. So, daog ko siya sa presyo.
So, after one year, nag decide kami…”Pa, pagibo kita nin bodega.” Ta an bodega ko duman sa Concepcion harong sana. Nagpagibo kami dindi nin bodega sa Kapilihan, binakal mi ini ki Tiyo Enteng, 2 years to pay.
Duman nagpoon su issue. Gangalas an tawo sakuya. Thinking na one year lang ako sa Concepcion, nagyaman ako nin bigla. Dai ninda aram na ang magurang ko dati nang establisado. Taga-Calolbon baga ako! Gaduda sako an tawo ta bigla (daa) akong nagyaman. Dai ninda isi na dakulang negosyante kami sa Calolbon.
JBC: Arog kaini. Kan oya na ako sa Virac puro ako TAG fiber, pero sa lower grade, puro Calolbon an. Dai ako nakalaog nin pulp mill. Ngonian, ga-deliver ako sa TAG pigadara sa Iligan…sa Isarog. Ta established an mga ini ta puro Albay fiber ang pigaako. Su piga-deliver, nagiging Albay. Pati ki Ching Bee, puro Albay fiber. Kan gakusog na an bandala ko, gusto ko nang magdirekta. So, ang problema ko, Catanduanes fiber (ang bandala ko). Ya igua akong piga on-warehouse. So an ginibo ko, inarog ko na sana ang Ching Bee. Dai mo kayang i-explain. Dai man sana ninda masasabutan. Habo ninda mag-gamble. Millions of pesos. Tapos pangit ngaya ang abaca. “Marejecan kami.”
Until nakaarkila ako nin warehouse sa Tigaon. Sadiri nin Isarog (pulp mill). Iguang prensahan na luma. Sabi ko, iyo, pag-abot duman sa Tigaon, ang gabos na fibers ko, “Albay” fibers. Pig-arog ko su style ninda. Naka-direkta ako. Magpoon kaidto, after 6 months, sa Canlubang na piga-deliveran ko. Sabi kaso Hapon, “Joseph, maganda iyong (fiber) mo.” Eh, hare itong San Miguel. “Talo mo ‘yong Sorsogon.” sabi pa sako. Sinabi ko, “Catanduanes fiber po iyon.” Nabigla so Hapon. Sabi nya, “Really?” Pig-explain ko na. Hanggang nagkahang na ako nin bailing press oya. Pero pig-iriwal ako. Alagad ang FIDA kaibahan ako. Su FIDA Virac, Pigtakot sinda ni Ching Bee. "Pagpig-insist n’yo ngaya an, ma stop buying kami sa Catanduanes." Sabi ko “laban!” Ya kulang man ang bandala pag daing Catanduanes. Sa world market, pag dai ang Catanduanes, kulang ang bandala. Hanggang na-establish ang Catanduanes fiber.
Question 6 : Ano itong nalugi
ka daa nin P500,000.00?
JBC : Ah, pinalugi ako ni Ching Bee. Di sa madaring sabi, ang mga small credits ni Ching Bee, kinaon ko na. Na-eliminate ko na. Di ang gibo, nagkahang dindi si Ching Bee nin warehouse. Pati ang TAG fibers…nagkahang na. Oya na ang battle grounds. So, ang ibang buyers na eliminate na. Si Ang Kia, naghardware na sana. Daog na siya eh. Sabi ko, “Boboy, laban! Pag dai ka naglaban, eliminated ka.” “Ah, dai, surrender na ako.” So, si boboy (Ang Kia) nagsara. Si Benito, nagsara. Ako, laban ako. Palugihon ako ni Ching Bee nin half a million a month. Ang buying ko boda selling price, halos dos o tres pesos na sana ang deperensiya. Sa Iligan ko idara. Ta at that time, number 1 kong buyer, Iligan. So, igwa man ning nagsuporta sako, so Newtech sa Iligan, sabi “Sige laban ka!” Kung dai ito, dai ko na kaya ta price war kami. Nalugi ako. Pero sabi ko, “laban na!”. Eh, kakusogi man su construction ko. May grocery man kami. So, na-sustain mi ito. Atras man sinda. Inako na ako sa industriya. Inako na ako nina Ching Bee.
Pero, su impression baga ninda na piga-kontra ako, sala ito! Ta ang pinaka-bigtime na buyer oya TAG & Ching Bee. They are operating nationwide. They have warehouses in Leyte, Davao, Cagayan de Oro. Ako, Catanduanes lang. Su sa Tigaon ko, style lang ito kan panahon na dai ako nakalaog, na daing pangaran ang Catanduanes (fiber). In fact, idle warehouse ito ngonian. Iguang piga-prensa kami duman pero hare itong Calolbon. Dai ko na pigadara sa Virac. Ta ga-maintain man kami nin tawo duman. Boda pag nag-order nin bigla, asa mainland na baga su abaca. Ito, grabe duman nin skilled sorters. Oya dai. Su staff dindi sa Virac, ang taga-Rawis diyan siguro mga lima sana. Su iba, puro taga-Tabaco. Igua ako diyan sa tampad nin bunk house sainda.
So, magpoon kaidto, kan oya na su laban, nawara na su mga layers, mga middlemen. Oya na si Ching Bee. Kan dati baga, gadara pa ako sa TAG. Ngonian, dai na, direkta na. Ako…equal footing na kami. Compared with TAG and Ching Bee, equal footing na kami. An nangyayari ngonian, sa badala… from farmers – to small traders, then GBE NA. An category mi GBE – Grader Bailer Establishment. May FIDA inspector kami bawat warehouse. Ako lang ang may FIDA inspector (dindi). Ta buying station lang si Ching Bee boda TAG oya. Pag-abot sa Tabaco, may inspector man ang Ching Bee. Ako, oya ta como ga-prensa ako…GBE… may inspector ako, to protect the buyers, to protect the quality. Iyo ito ang trabaho kan FIDA. Kaya every three months, may na-assign sakong inspector. Kaya ang warehouse ko sa abaca, regulated yan.
So pano ang pagtago ko nin presyo. Gabaranga kami na Ching Bee sa Mercado. Ga-aragawan kaming bandala ngonian. Lalo na ngonian, ngata ta nagtaas su presyo nin bandala? Nawara su Leyte…naghilang su mga abaca. Naghilang su Leyte fibers. Grabe ngonian an vaccum sa volume. So, galaog ang Catanduanes. Ta ang pagluto nin abaca – tolong area: Visayas, Mindanao, Bicol. Sa S2IG, daing volume ang Albay, even Sorsogon. An Sorsogon, JKIG lang…su paropal lang na pig-aapod ta. Ito ang pigpo-produce nin Sorsogon. Igua man nin diit ang Tigaon sa S2IG pero for cottage industry. Mahal duman ang bandala pero for cottage industry sana. Su mga pulp mill naman, ining grade ning Catanduanes, tamang-tama ini. Bakong masyadong magayon paghilingon pero may volume kita. In fact, ang bandala ta pinakakalaen paghilingon sa physical appearance. Pero sa tea bags, pinakamagayon daa. Matibay daa ang hold niya. Magayon ang hold niya…sa tea bags.
Siguro 50% to 60% puro an hare sa Catanduanes. All over the world an! Piga pulp…semi-finished an, piga-export an sa US, Europe, sa Japan. Duman na an pigaluto otro, piga-finish.
In fact, grabe akong contribution kung isipon sa abaca industry…although as businessman. Nagpalag lang ako sa grupo…sa cartel. Pagpalag ko, nabuhay ako, nag-create nin contribution ang Catanduanes. Kasi duman nagyaman ang Ching Bee. For 18 years, two pesos difference from the regular price of Albay fibers (ang bakal nin Ching Bee). Just imagine na for 18 years kapot mo an. Your selling price is based on Albay fiber but you're buying 2 pesos lower from Catanduanes. Eh, dai man nin volume ang Albay. Kaya ang Ching Bee…ako lang ang salungat saiya. Kaya lang puede niya akong rangkahon. Talagang ang losses niya sa Catanduanes, millions of pesos per month.
Iyan ang pig-explain ko sa symposium nin abaca…nag-rally baga sinda! Hinampang ko ta ga-claim si Verceles na pigatago ko daa ang presyo nin abaca. Ini-explain ko saro-saro. Pig-tape ninda. Ngonian, gagibo ning manifesto kontra ke Verceles ta nasabutan na ninda.
Ang issue sa Virac – drugs, piga-concentrate ni Verceles. Pag-abot sa abaca-producing areas, ang issue na pigagibo ni Verceles, pigatago ko (daa) ang presyo (nin abaca). Piga cartel ko ang presyo…piga-control. Imbis ngaya ang bakal dindi P30, piga-ipit ngaya ni meyor kaya gayaman. Siempre, su farmers, nauyam sakuya. Iyo an ang gibo ni Verceles.
Oya sa mga urban areas – drugs. Ta dai man ma-appreciate kan mga maestros, empleyados (ang issue sa abaca). Abaca ma-appreciate mo? Drugs! Ta puro character assassination ang piggigibo ni Verceles sakuya.
In fact, dai siya masyado ga-organize eh. Pigatira nin pigatira ako! Ta ga-react ang tawo. So, iyo an ang problema ko sa Virac. Dahil iyan sa pang-uuyag ni Verceles.
Question 7 : Ano and Masasabi
Mo sa Pagkahandal Manongod sa Quarry nin mga operators kaini?
JBC: In Fact, papunta na kami dyan. Mapa-pulong-pulong ako. Ta an pigapaluwas dyan, pigakalaban ako. Pag nag-gobernador ngaya si Cua, dai na kamo tatawan ni quarry ta iguang crushing plant. Gusto kong i-explain sainda na – sarong pungko, sarong bukid duman ang crushed rock ko, daing gabakal. In fact pano, dai man ako ga-expect na maiwal kami ni Verceles. Nag put-up ako kaan (crushing plant) intended for circumferential road. Ta ang circumferential road dai man puedeng maggamit nin washed gravel. Crushed gravel dapat. So, na-delay baga su circumferential road ta. Dapat 2 years ago pa an naponan. Igua nin problema. Nagdagdag ngani si Congressman Santiago nin P45M. Kun dai – dai madagos. Nakihuron si Cong ki Andaya. Ang problema su counterpart ta. Hinabol ni Cong ki Andaya. Saka nadagos.
Kaya ngonian, ga-crush ako duman, ang mabenta lang su gravita. Su graba, su baybay, daing benta ta mahal ang cost ko. Kaya maesplikar lang ako sainda. Paisihon ko man. Matao ako nin quarry engkaso manggana ako. In fact, ang tuga ko ngani duman kila Uspe, boda sa Valencia kila Rodel…sabi ko ang gigibohon ta, pag ang kontraktor daing project, dai tatawan nin quarry. Or puede man na su kontraktor dai tawan nin quarry nganing may hanapbuhay kamo (small quarry operators). Quarry holder ka, kontraktor ako…maagi saimo.
So duman lang may negosyo lamang. So at least nakatao ka lamang nin negosyo sa small quarry operators. Ta kung ang gibo ang kontraktor madirekta duman, madara nin loader, mechanized, apektado ang small quarry operators. Within Virac, ta sa iba baga dai man nin ga-quarry. At least kung tawan ka nin quarry, within the project site. Pero kung ang project sa Virac, sorry ka na lang, dai ka tatawan nin quarry. Tanganing mabuhay su saraday. Kaya iyo man ang ituga ko siguro. Kaya siguro, magayon hoba, dai man ako apektado. Siguro su income kan kontraktor, magosi siyang P15T, mainaan nin 5 mil. Eh, kung ang promotion ta is to create jobs and employment, so that’s one way na gibohon ta.
Question 8 : Ano ang Masasabi
Mo Sa Livelihood Program ( San Andres) ?
JBC : Then speaking of livelihood – an naisip ko ngonian, duman sa Calolbon pagtukaw ko as mayor, iyo na an naisip ko. Kundi dai akong nakukuang trainor. Hangang last year, igua akong na-met na tawong nagtuwang satuya, from Aquinas Foundation. Nagtuwang, thru DTI. Ngonian, ako interesado man ta naging tuga ko an sa Calolbon na makahang nin cottage industry, ta sa probinsiya dai. Dai akong mahanap na tawong maturo. Then na met ko ngani ito si Alfredo Laopao, pero that time empleyado siya nin Aquinas Foundation, contractual lang. Nagpresentar siya sakuya. Naghuron-huron kami “recruton ta ka na lang.” Ten thousand pesos per month. Kinua ko siya para sa rug carpet making. Ini si Fred matibay. Ngonian ilinaog kong casual (sa munisipyo) pero for the first 2 months, ako'ng gasuweldo. Tapos ilinaog ko sa job order. P3,000 plus, su kulang sa P10T, ako ang gatao.
By March, maduman an DTI sa Lictin, maput-up kaming production center. (Bago an) nagkahang kaming training center sa munisipyo. Igua kaming daga, adjacent sa munisipyo. Saday na daga – mga 100 sq. meters. Nagtugdok kami duman nin center, sakong gasto – personal, light materials sana, pero ang nagtrabaho su mga gatarambay na janitor. Light materials lang su training center duman. Su mga taga Bagong Sirang, Lictin – nagpagibo kami nin handloom sainda. Counterpart kaitong pa-training mi. An ginibo ko, after the training, dineretso ko na. Su ginibo ninda, pigabayadan ko nin personal tanganing continuous. Nganing padagos. Ta kun dai, mahanapbuhay na ito. Dai ko pinutol! After the training, dineretso ko! Su output ninda, pigabayadan ko na. An bayad/ P50 per foot. Ngonian, an skilled mi igua nang 15 weavers.
Grabeng klaseng produktong abaca-based. Ngonian, nag barangay-based na kami. Si Fred nag-orient na sa barangay captain boda duman sa mga ga-training, na mag-counterpart man sinda. Sabi ko, su mga agom nyo, su mga aki, magkorte na nin kahoy, maggibo nin barangay production center. An tuga ko sainda, atop lang. Nagtao akong P1,500 pambakal nin pan-atop ta sako sana'ng atop. Ito ang counterpart ko, sinda kahoy. “Sainyo na man na counterpart an tanganing mahalon n’yo ang project na an, ta kun puro gobyerno, dai man pati kitang pondo.” So, gapuon na. Ang nagtraining ngonian siguro 15 na puede nang mag-implement. Ako'ng gabayad. Ako'ng gabakal. Gatao akong abaca. Ang problema, an bodega baga grabeng klaseng bandala. Iguang S2 lower grade, high grade… An problema ta pigapili pa sa bodega su kaipuhan nindang abaca. Ngonian, ang pigataram ko sainda, sabi ko, “pagnakamatid na kamo, pautangon kamong diit na imo, kamo na ang mag-produce nin abaca. Maghuron kamong parahagot na ini tabi ang gusto kong haguton n’yo. Pero bayadan n’yo nin hurohalangkaw boda barato sana ang presyo n’yo (sa finish products) ta maski pano farm gate price eh. At least, burobarato an pabakal n’yo.”
( Q; Pano so mga Finished Products kan mga Ini ? )
JBC : So, “mahuroron kita sa finish products…su labor, su materials…iyo an babayadan n’yo.” In fact nagpadara na kita kaso sarong aldaw nin sample sa Hawaii, thru DTI. Ta su mga exhibit baga…mga trade fair…nagparaatendir na kami…siguro mga tolo, apat na. Nakakua kaming market, kaya igua na kaming market ngonian. Nagpadara na ako sa Hawaii, thru DTI. Kaya an problema ko ngonian, production. So, gagibo ang Bagong Sirang… sa ngonian mga limang barangay an magibo pero maenot ang Lictin nin production Center. Saday lang pero sinda ang naggibo. Su mga agom kan mga nagtraining na weaver. So, diit pa sana pero ang point ko, nuarin pa kita mapoon?
Ito talaga bako itong kurokalwag. Bako itong election time lang. Bako itong hambog lang, madyaryo lang. Talagang nangyayari ngonian. Kaya mahiling n’yo sa Lictin after March 2, gatrabaho. Makahang kaming karatula. Ito sample lang. Satuya pano, ang iba bolad talaga. Pagpuon ko, trenta ang pinakaon ko sa training. So ang ang sabi ko, pagkinahang ta an sa barangay, maororihan an. Ang iba, miron. Mausyuso. Ini man na saro, nakadosientos ngaya ang aldaw. Nahihiling ninda. Maimpluwensiyahan su iba. Boda maori an lalo na gutom. So, magayon i-barangay-based an production tanganing primero, gausyuso an ang iba, pero luway-luway, ma-aadopt an kan mga tawo. Nauromok sakuya! Ta sabi ninda, ako pa sana an nag-mayor na arog kaito. Pigtyagaan ko an. Siguro ang ginastos ko na diyan, mga P50T na. Pero pigakwenta ko ngani, kun mabakal su mga inventory diyan – ta may mga reject man, dai puedeng ipabakal, pangregalo lang – pigakwenta mi kasi Fred, su sweldo ki Fred – makua mi. Ang benta kan Legazpi P1.50/ft. Pig P1.20 mi. Sabi ko, “Fred, ano man ang ihambog ta sa mainland. Oya, kita ang ga-produce kan bandala. Ang ihambog ta sana sa mainland ta kita ang ga-produce kan bandala. Dapat barato kita.” So, ang nangyari ogod sa trade fair, an gabakal samo su kataning ming booth na gapabakal nin P150. Sabi ko, “OK lang Fred, at least makatatak sa tawo na hareng Catanduanes, barato! Ta oya ang source nin bandala.” So, gapuon na kami. In fact, nasa 15 tawo na an natatawan ko nin trabaho at P200/day. Sadiri nindang oras. Daing amo…
Kaya lang, mabagal talaga ang cottage industry. Pero pag napunan mo, dirediretso an. Sa Albay ngonian, maski anong ipagibo mo, matibay ang mga tawo duman. Tawan mo nin sample, ok na. Satuya awat. Ito ngani, ano lang ito, baging silapid, rug carpet lang ito. Pasil-pasil pa ito. Pero may market na ito. Iyan sample lang iyan. Pero ini bakong pulitika. Talagang nakatuwang man. Sa barangay, pag nag-ororihan an, su iba siguradong maadal man.
Ang gusto ko dindi, ma-improve ang abaca industry. (Maintroduce ang machine stripping.) Ang machine stripper, igua nin pigdara an FIDA, igua man ngani ako diyan nin sarong hareng Leyte. Stripping machine…nagbakal ako nin 2nd hand. Ikahang ko an sa San Roque. Ta awat ng technology an. 50 years old na an technology na an.
Ang advantage ka an… ang pinakamasakit sa paghagot is – itong pagbutong. Ining machine, gaturutaribong. Kaya lang ang tawo satuya takot. Masakit kun dai ka batid. Kaya gakua kaming ma-training – an masakit sa FIDA, 6 months ago pa akong naghagad nin taga Leyte, akong mapamasahe, masuweldo – na makakua nin solterong machine stripper duman. Ako ang mamasahe. Ako ang masuweldo. Ipa-training ko lang ang mga taga-Catanduanes.
Ta ang advantage ka an – ang pagsupnet madari. Ngonian, iyan, bahala ka – kung ang bandala mo sinupnet – ipahagot mo o ipabakal mo. Ang sistema sa Leyte o Davao, P2.50 ang kilo nin sinupnet. Labo an. Or ipahagot mo…piso an bayad. May stripping center talaga … mga 3, 4 na makina an. Idara mo duman, nakabandol su sinupnet. Ipahagot mo. Ang bayad kaan. By lista man an. Pagpabakal na ang bayad. Pakahagot, ikua mo otro, ibalad mo kung saen. Or ipabakal mo duman. Igua man nin sarong negosyante – ipabakal mo sinupnet. An negosyante an mabalad, siya na ang mapabakal. Pero ngani, maski sinupnet ang ipabakal mo at P2.50, kita ka na. Ang per day mo kaya na ang P300. Magabat baga…P2.50 ta labo an. Pila ang kilo kaan. Siguro ang 100 kilos kaan undari. Labo baga ang sinupnet. Sa Leyte, arog kaan.
Pero iyo ngani an. Su saro kong negosyante sa San Roque (Bato), ihubon ko saiya (su machine stripper.) Ang pigahalat ko na lang su taga Leyte na ma-training nin parahagot sa makina. Nag-surrender ang TAG eh. An problema sa TAG ta pigahagad ko su tawo dai man pigtao. Pinaparibod sa Leyte.
Sabi ko sa TAG, bako sana akong makinabang kaini. Pati sinda manginabang man. Pagna-develop ining machine stripping, grabeng deferencia kaini. Maliwat ang situwasyon sa Catanduanes. An extra income kan abaca stripper kaya ang 100 percent siguro. Kung gakita sindang sanggatos, P200 kaya siguro. Ang problema ta pano oya, dakul ang bandala ta oya. Ang problema parahagot. Mahare pati ang pohada. Ta su mga tawo, paggurang-gurang, habo na magbutong.
Boda ang hiling ko sa Leyte, awat ini. Baad maging permanente ini. Makarekober ang Bicol next 3 to 5 years. So meaning, ang demand sa Catanduanes grabe. Kaya ang presyo baga nagtaas nin P2 and ang hiling ko, mataas pa ini nin another P2 sa next 2 months. So ang S2 ngonian, we’re buying at P36 na. Although ang dapat ka an mag P40 plus to be fair. Kaso 26 ang dollar, P26 man ang S2. Although pag devalue nita ang nanginabang su foreign buyers. Bako man kami. Dahil kontrolado kita. Pero pag may kulang na volume, ga-panic man sinda. Gaaragawan. Ang tendency, mataas ( Law of Supply and Demand )
Pero ang hiling ko ta si Ching Bee nagpagibo na nin planta sa Leyte, su pulp mill talaga! Half billion yan! Kung nagpagibo nin planta ang Ching Bee, in 6 months, ang posisyon ni Ching Bee bako ng ordinary trader. As end user na siya. So, puedeng magtaas ang buying price sa Catanduanes. Siempre may kalaban man si Ching Bee. Su kalaban niya, mapunta man sakuya. “O Joseph, magbakal ka man nin bandala.” Kung mahal ang bandala ni Ching Bee, “o, habula ngaya.” Iyo na an. Maliwat ang situwasyon. Bako ming kontralado talaga. So, iyo an ang pig-explain ko sa Bayan Muna. Primero nindang hapot…kauuyam! Pigsaru-saro ko.
Ang farmers dai gayaman ngaya. Sabi ko, presuming na gibohon tang P50 ang presyo, magyaman daw ang farmers? Eh, isi ko ang parahagot. Naka P500 an ngonian – sa aga dai an mahagot. May right man ngaya ang parahagot mag-good time. Mag-beer. Tama ka, sabi ko, pero dapat Domingo na lamang. Nabablangka man sinda sa simbag ko.
Let’s accept the fact na ang tsansa nin farmers na magyaman imposible. Bako man kitang sa Amerika eh. Kulang ang government support. Sa Catanduanes lang nagtao ang capitolyo P1.2M. What is P1.2M?
Helinga ang re-gravelling ni Verceles!
Sarong proyekto na marenas --- pondohan niya ang tissue culture nin FIDA. Ang building diyan kuwarta ni Verceles kan congressman pa siya. Gaparahagad nin casual ang FIDA dai pigatawan. Helinga ang mga casuals sa PIA kung pila ang gaturunong diyan. Dai man nin extrang gastos sa probinsiya. I-assign sana ni Verceles duman sa FIDA. Sampulo ngaya duman (na casuals), maging productive lamang.
Meaning, kung aram ni Verceles ang problema sa bandala o ang situwasyon sa Catanduanes --- puede man siyang maggibo nin proyektong may pakinabang. Ang problema saiya ta dai niya aram. Dai siyang pakialam.
Arog ngonian, sa Pananaogan – pa-bulldozer ako ta request ni (mayor) Bolotoy (Templonuevo). Private funds mi an. Bullduzer ko. Pero ang per day nin bulldozer ngonian P20T an. Pagnadisgrasya an, ang undercarriage ka an P300T. Three days kami duman. Tapos mapa-Magnesia kami ta igua duman nin portion na gabararintok ang tricycle. Pig-request kan kapitan. "Meyor" ngaya, "iyan lamang na portion na an 700 meters. I-ayos lamang." Dai man puedeng i-grader. Bato. Tarantang. Ok. Hababaw lang ang kaligayahan kaini (kan mga tawo), ok lang.
Eh, si Verceles – okay, magibo siyang kuwarta – mga farm to market roads. Ang problema, kung saen-saen niya kinahang. Tinarago duman sa harayo. Nganing dai maisihan. Pero maski pa, kung batid siya, duman mismo! Kung aram niya ang problema oya sa Virac. Su gakaipo nin tinampo na maski regravelling lang ayos na, tan-a duman niya kinahang. Di ang tawo makadepensa saiya.
Question 9 : Ano ang Masasabi
Mo Manongod sa Saimong Panggobyerno ?
JBC: Manunungod sa patform ko – ang problema ta dindi sa Catanduanes is --- ako pano nag para helang na ako. Diabetic ako, nag pa-opera na ako nin apdo. Dai na akong apdo. Ah… boda kan nag meyor ako, lalo kan nagkaigua na akong RSL bus … ang nangyari ngonian, ngaya “meyor, mapalibre lamang ako sa bus (ta mapabulong sa Manila). Dai man napano (su bus). Pero midbid ko man kung dapat tawan nin pabor.
Saro pa, sa totoo lang, dahil sa pagdagdag kan mga motor vehicles… ang aksidente grabe. Mapa-CT scan, grabeng ga ralarga. Daing imo. So, ang sakuya diyan, at least, ining EBMC ma-upgrade ta… Kung toltol kang ano (opisyal ning probinsiya)…harimbawa ako, bako man sa pagpalinig ta pag nagtao kang proyekto (iguang) SOP. Siempre kukuahon mo ito ta maintenance mo ito sa pulitika. Pero bako man na arog kan pigagibo ni Verceles na puro regravelling. To me, that’s sort of ghost project. Dai man nin cost an. Siguro ang cost ka an 30% lang. Meaning, anong tuwang ka an sa probinsiya? Dai man nahihiling. Mayad lamang kung concreting an. Ten years…yaon pa. Ngata ta diyan ang focus ni Verceles? Dai ga-focus sa development nin Catanduanes! Iyo an ang problema saiya. Dai siyang negosyo. Kung ako gagastos sa pulitika, igua akong source.
Gataram siya---negosyante ako. Sa ulat baga pigtaram niyang siya hare sa Manila, nagpunta siya oya ta matabang. Tibaad daa magnegosyo ako sa gobyerno. Baging baligtad baga . . . ta arog baga nin mahabon, kadaklan nanghahabon dahil sa pangangaipo. Ang point ko diyan, si Verceles dai man nin ibang source of income, and kan 2001 elections siguro na-drain man siya. Kang congressman okay man siya baga, so heling ko ki gob ngonian dai na siyang pakialam --- dai na siyang platform. Kung igua man siyang platform, dai nasusunod ta ang pig-iisip iyo ang pan-o magkita .
Harimbawa baga adiyan ang P20M na an, su P10M, maski sabihon ta pang P5M a year lang sa EBMC, ngani man na dai ma-sacrifice su ibang proyekto. P5M lang a year sa EBMC facilities. Helinga diyan ang facilties (sa EBMC). Ang comment ko diyan, igua baga diyan nin aircon, sobrang dakula man ito (suite room). Dapat kaito bangaon. Ta pano man su iba kung gasarabay. Ang punto ko, ayuson ang EBMC na … dai man kita ning private hospitals oya. Facilities…tapos su iba, kung kaipuhan na mag-extension di mag-extension. Bata ngonian may PHILHEALTH na. Magayon baga ang programa kan PHILHEALTH. Income generating na ang EBMC. Pag nag helang ka, gagamiton mo su PHILHEALTH mo, babayadan kaini ang EBMC. But siempre, kaipuhan na ang facilities i-improve. Tanganing magmukha lamang na private hospital maski public hospital an.
Ikaduwa diyan, sobra man ka-overprice ang bulong. Boda kulang ang bulong. Di kanghan lamang nin bulong. Boda ang sabi may pharmacy baga diyan . . . dagdagan nin stock. What is 20% lang ang patong. To generate income baga. Ang problema diyan talaga facilities. Talagang ang priority ko diyan (facilities, equipment) ta mayad sana su may kuwarta ta makapa-Manila. Igua lamang diyan nin 2D Echo(?), Stress Test, Trade Mill. Kung regravelling igua ngani (ang probinsiya) nin P20M. Maski ngani daing kuwarta ang probinsiya, (puedeng) mangutang kaito. Self-liquidating man ito. Harimbawa, magamit ngaya kan Stress Test, I-bill ka man. Su income kaito puedeng magbayad kan pig-invest ta. Meaning maski mag-loan kita. Ini ang gusto kong mangyari outright…sa EBMC within the year. Su pondo ta sa facilties sa kahangan kaito (equipment). Kaipuhan na kaipuhan kan EBMC. Maski I-loan ta pa, okay lang ta ma-income man.
Ikaduwa… sa eskuwelahan. Ang problema sa eskuwelahan ta ….
Nag PTCA…pasumpa ako. Makilimos ang maestra. “Tawi lamang kami nin semento, 50 sakos”…arog kaan. Su pobreng magurang, miembro kan PTCA maatag. After Rosing, nauruyag baga su ibang eskuwelahan. Su iba – repairon sana.
Ang masasabi ko lang diyan … arog kan piggibo ko sa Mayngaway HS, si Mr. Facundo --- hapoton niyo. Nagtao si Alan del Valle nin yero, daing kahoy. Anong ginibo ko. Tinawan ko nin P50T si Mr. Facundo. Pero ta kulang su P50T, sabi ko ki Mr. Facundo, paanuson nyo na makabakal na sana kamong kumpletong kahoy.
So, meaning, ito sanang eskuwelahan na ito, daing atop, Romano time pa. Duman niya nahiling (Mr. Facundo) na action man ako. Ta napasampot mi so pondo. Duman niya nahiling na sincero ako sa serbisyo. Ta kung suwapang ako … “ho, P50T an. P10T kaan sako. Bahala na kamong mag-remedyo.” Arog ka an si Verceles.
Su Reuter Trading baga … si Jimmy, first cousin ko an. Siya ang dealer nin CIGI. Awat na an. Ang gabos na supply sa probinsiya, gaagi ki gob. Si Jimmy…ang estorya sako, P20T a year. Supply nin medical oxygen. Ang tao niya na SOP sa kapitolyo P20T a year…P1,800 a month. Pigatiyagaan an duman sa capitolyo! Ang kontraktor…dati iyo sana ang pigkukuan out of projects pero ngonian sa kapitolyo …gabos. Pati supply. …..
Ang P100 pesos lang sa quarry… that is P5M a year…
Question 10 : Ano Desperado na kaya si Gov na maka-raise
nin fundo?
JBC : Bako lang, si Verceles talaga, ang rason niya: “Iyan ang gusto ng tao. Wala eh, yan ang gusto ng tao, gumastos tayo sa election. Eh, saan tayo kukuha ng pera. Hindi naman napupunta sa pocket ko ito…”
Ang hiling ko, kan 2001 narugado ini. Mag-agom baga. Tapos tood siya na as congressman, dapat I have to earn this much…every year…every month. So, pag governor, talaga, dai ka man nin makua diyan. Kung liligalan lang. Siguro maintenance lang na mandiit-diit. Pero bako man na arog kaining guibo ngonian …mataram sinda, negosyante ako. But the point is, igua akong other source. Maski dai ko idara sa pamilya ko ang suweldo ko, puede. Siya, talagang obligado siyang maggibo nin kuwarta ta dai man siyang ibang source. Daing ibang negosyo an eh.
Ako, ang pigahambog ko ta pagga-travel ako sa munisipyo, pag personal ko dai ako gakua ning (kuwarta) sa munisipyo. Piga-hambog ko an ta ako, mahigpit ako diyan. Pag nagtravel ang mga tawo ko, mahigpit ako. Dai man ako puedeng mag-travel ning personal tapos I-charge ko sa munisipyo ta susudyaon ka. Bakin Ika ngaya mayor? Maski I-check mo an sa munisipyo o tesorero. Pano ka pano makaimplement kun ika gagibo man.
Ngonian, sa education, ang ano ko diyan is…out of P40M, pila…may mga savings man kita--- more or less a year kung dai magbagyo – P60M for infra. At least part kaito – inoton su mga (eskuwelahan) na nauyag kan bagyo. Ta minsan, kaipuhan sana ang mga P100T, igua ka nang (na-repair) na eskuwelahan. Daing atop eh! Igua itong mga wall – kumpleto. Ma atopan lamang.
Kadakul ning (mga eskuwelahan) na arog kaan. Kaya kan gaparalibot ako…di gaputok nang maVercelesernador ako, nakaabot ako maski saen, nahiling ko ang problema parareho. Su mga haman ng building maatopan sana. Iyan nganing pigataram kong regravelling na P20M di itao mo lamang (su ibang parte) sa eskuwelahan. At least banga-bangaon mo. Matapos lamang ang 3 years, mapatapos mo lamang su mga repairon. Di igua ka lamang nahimo. Kung kulang ang classroom … igua nganing mga lugar … sa Bislig, nakakua ako sa (unintelligible) nin eskuwelahan, ibogtak ko duman. Bako sa paghambog . ang pakemahelak kan maestra - - - ituturo pati saimo kan maestra --- usually pag guest ka, mahagad lamang ngaya nin diit na materyales; diit lamang ngayang hollow blocks…
Sa Hicming ngani, igua akong pigtao duman 20 sakos na semento. Nakahaman sinda (nin building)…dai pang atop boda finishing. 20 sakos na semento ang itinao ko duman ta marugado man. Kadakul kang pigatawan ko uroaldaw. Ang sa Hicming nahaman kan PTCA, atag lang…nakahaman sarong school room na daing tuwang ang Vercelesierno.
So, sa Hicming nakapahaman. Just imagine, sinabod lang ni Verceles sa regravelling (su kuwarta). Kung isi sana niya ang problema…siguro kung magibo mo an dai ka na magastos sa election. Grabe ang impluwensiya kan eskuwelahan … eskuwela boda ang PTCA. Kung yaon ang tuwang mo, maski dai ka na siguro maggastos pag-election, magana ka na.
Ang nangyari ki Verceles – ang rason niya – “pera-pera lang yan eh.” Magibo siyang kuwarta, para botohan siya - itao su kuwarta sa tawo. Dai niya aram na maski tawan mo nin P500 ang tawo, duwang aldaw, tapos na an.
Pero su imbis idelihensiya mo, itao mo duman. Mahari ka man sa Catanduanes, magadan ka man, iguang magirumduman ang tawo saimo.
Well, iyo man an ang nahihiling kong problema ngonian … upgrading kan hospitals particular an EBMC. Siempre adyaon man an ibang district hospitals. Siguro kung manggana ako, first year --- harimbawa ma-preserve ta ang kuwarta (kan provincial government)…igua nin kuwarta for 2004…mga P60M an. At least out right – sa EBMC. Maski P10M siguro sa facilities. At least ma-feel kan mga tawo na iguang pagbabago. Para perang bulan pa sana ngaya si meyor Cua na nag-governor, igua na ning pagbabago! Ta kung mabawi ako kan gastos ko di iparegravelling ko man. Di pareho na ako ki Verceles.
Question 11 : Ano ang saimong commitment o plano para sa edukasyon, health services, agriculture ?
JBC: Sa health…upgrading kan EBMC.
Siguro sa education, su mga school buildings na nauyag kan bagyo..ito lamang ang maipa hingayad ta.
Sa agriculture, naka-focus ako sa abaca – bako lang sa introduction kan machine stripping. Ang problema sa abaca is --- su SOLCENTAF kan panahon…gabayad ang Vercelesierno sa every abaca suckers na itanom --- nin about P2.50…P5 ano? Pero what is P1.2M. Siguro…ta naka-focus ako diyan, at least P5M or P3M a year. Boda suportado na nin personnel.
Actually, matibay si Verceles. Piga paraadalan ko baga…ang pigagamit niya ngonian – cooperatives. To destroy my reputation in abaca. An gibo ngonian ninda Bryan Bagadiong --- aram niyo ang piga gibo ninda --- mapunta sa sarong lugar – mapa pulong-pulong nin mga farmers. Ngaya I-cooperative ta ngaya ini. Ma lecture na dapat mag-create nin cooperative ta piga para ipit ngaya ni Cua ang presyo nin abaca. Mapautang ngaya kami sainyo. Di iyo – ma-create sinda nin cooperative. Eventually ngaya, su abaca iderekta ta sa end-user. Yan ang istorya ni Verceles. Pig gagamit niya ang office of the provincial agriculturist. Sa bagay naito baga, na-brain wash ninda ang tawo.
So…introduction kan machine stripping.
Sa bunchy top, igua na kita oya pero bako pang alarming. Pero napapabayaan ta daing pondo ang FIDA. Dai gatao ang national office. Habo ta nang mangyari satuya ang arog kan nangyari sa Leyte. Ang Leyte kasi kan nagkaigua ka an pinabayaan. Dapat pondohan ta ang disease eradication kan abaca. Siguro kung P5M puede na man. Sa hiling ko, bako na man na dakula.
Question 12 : Kung manggana pa si Cong Santiago, kamong duwa , Ano ang maging epekto ?
Si cong, makatao man an, from CDF ni cong. Makatabang man an. Ang problema, daing naka-focus diyan (ngonian). Daing nakaisi.
Duman baga sa (symposium) kan Bayan Muna, pighapot ako, ngata ta gusto mo ngayang ma-develop ang abaca industry? Primero, negosyo ko an. Ikaduwa, regarded as abaca producing country kita, ika tolo pulitika. Ngata sabi ko, kung ma tuwangan ko an…pagna-develop ko an, dai daw kamo mag-believe sakuya? Ito ngani, taramon pa sana, believe na sakuya sinda.
Actually, baligtad itong mga taramon ni Verceles na ko kontrolon ko ang abaca. Paano ko ma kokontrol ang presyo nin abaca. An diyan ang Ching Bee…ang TAG fiber. They are operating nationwide. Piga hiling mo, buying station lang an…ang TAG and Ching Bee. Dai sindang makina dindi. Ang bailing ninda, duman sa Tabaco. Kung sa position, dai ako naka-export. Sinda naka-export. Kung sa may posisyon magbakal nin halangkaw, dapat sinda, bakong ako. Kaya pano ko I-kontrol ang (presyo kan) abaca…ga paaragawan kaming bandala.
So, in fact may mga trader kami sa Viga. We’re buying two pesos higher. Why? Su profit ko pigatao ko na. Ang problema ko volume eh. Kaipuhan kong maka-deliver nin 500 bales sa Isarog. Kung kulang, kaipuhan kong magkua (ki Tiyo Mente). Ta kang dati, Ching Bee siya…nagbaryo na sa sako. Kung maluya ang market, dai ko kayang isustiner ang inventories – ta maki kuwarta pano ang abaca, eh si Ching Bee mayaman, lipat siya. Kung na ngaipo ako, (ga kua ako saiya.). Premium price. Su profit ko pigatao ko saiya.
So, maski kamo, batid na man kamo mag-isip…pano ko ma kokontrol ang presyo nin abaca? Maski Vercelesernador na ako. The more na hands off ka.
For example…contractor ako…kan mag meyor ako, anong nangyari sakuya. Dai ko masayumahan su mga amigong contractor. Tinawan ako ni Cong nin P5M, tinao ko pa sa mga subcontractor nganing sainda na naman ang delihensiya.
Q : Pati mayor, sa hiling ko pag naging gobernador ka, dai ka magibo nin sarong bagay na mauyag ka ta siempre, ma-seek ka nin re-election, dakulang isyu saimo. Pano ka makapare-elect kaiyan. Dapat trabaho mo pa lalo ang sector kaiyan.
JBC : Ang ano ta dindi, ang saro pang nahiling ko dindi, ngonian baga ang (backyard) piggery ngonian grabe na. Kang panahon daw dai pa uso ang (commercial) feeds. Ngonian, ang naisip ko diyan, arkilahon ta su sa simbahan (na feed mill). An commercial feeds madaya an. Pag nagbakal ka nin raw materials…itimpla mo. At least kan panahon, pigakwenta ko, P50 lower or P100 lower per bag. Ang gusto ko buhayon ang OPAG na bako sanang puro yamyam. Ang hiling ko, ma-click ini. Igua nin mga ga-backyard piggery, I-oofer ta ito (tinimplang feeds). Ang plano ko diyan, su ata kan wheat, puede kitang magbakal sa Iligan.
Question 13 : Ano ang nahihiling mong problema ni governador igua man siyang nakukuang imo, kaya lang piga-isip niyang pirmi su kikita siya…
JBC : Dai siya naka-focus. Pag pinagibo mo an ning platform (of government), pag pinataram-taram mo an … magayon ang plano ka an. Pero dai niya man na igibo.
Sakuya diyan, magibo kita nin feeds. I-coordinate ta sa mga grupo nin partinda o sa ARDCI. Ang problema sa ARDCI is, magayon ang programa, but…kung hihilingon mo naka-focus lang ang income sa pagpautang . Micro-lending sinda tanganin magkaigua nin livelihood. Pag-abot ning oras, dai man…Grupo kamo – pautangon kamo. Eh ang kuwarta, pagmay pangangaipo kamo – pang-tuition kan mga aki. Pag-abot nin due, maurutang naman kun saen. Gahambog sinda, 90% collection efficiency. Pero su purpose, dai na. Gakita sinda. So, puede tang I-tap ang arog kaan na system. Ipaisi ta na puedeng umutang nin feeds…ining gibo ta. Dai kitang patong. Daing daya….kung anong nakalista diyan na ingredients, adyaon. Ta ang mga commercial feeds diyan, grabeng daya. So kung ang orig (pigaabutan nin) 2 months, su 2 months mabawasan baga nin 1 week (dahil sa gibo tang feeds), biro mo an. Porba lang ini. Pero nahiling ko…ang mga mayaman na piggery, ang feeds sinda ang gagibo. Magibo kita nin feeds. I-introduce ta sa tawo. Pag nakumpara an kan tawo, na advantageous an gibo ta feeds.
In fact, …su empleyado ko diyan, ga backyard piggery sinda. Siya ang ga-supply ki Nancy sa foodhouse nin karne. P80 (per kilo) lang! Gabakal siya nin feeds, commercial pa. Kung matawan mo an ning magayon na feeds, y despues, magayon na breed nin orig. Gulpi ngonian nin magagayon na breed na ga-click sa China.
Madispersal kita. Tapos su feed kita ang magibo.
…Lingawan ta na ang planong pagkahang nin mga pabrika ta dai iyan mangyayari. Sa logistics, harayo kitang grabe. Maski ikahang mo ang pabrika sa Laguan, harane pa man siempre sa Manila. Ang dapat satuya, puro small (scale) business…cottage industry.
VG: Actually, igua pa man akong idagdag. Ipasa ko na lang ini saimo. Ang no. 1 problem dindi, dai ta naisihan – malnutrition. Ang malnutrition na an, ma-answer an sa paagi nin pag put-up nin dairy farm. Ang dairy farm, igua man baga kita sa Maui or diyan sa Simamla, diit man sana ang kaipuhan diyan. Pag nag-produce na kita gatas, everyday we supply sa eskuwelahan. Mataba na (ang mga aki) ka an. Tapos su mga lalaking ogbon, puedeng I-disperse pa an. Pagnagbono – banga! Pagnagpabakal – banga! Puede kitang magrane sa mga Senador o congressman … P1 million feeding program.
Sa totoo lang, kung Gobernador ka, mahagad ka sa Senador, ungdari! Pero mayor, ngaya municipal mayor ka…dai midbid! Pero pag ang garesolusyon Gobernador…mga P2M – P3M. At least su priority mo dai mainaan. Sa hare sa luwas, su initiative mo sa ibang programs. Ang (tabang nin) senador, dakulang bagay an. Although dai ka duman nin income, pero at least su proyekto mo adyaon.
Boda, dapat ang bandala, dai pagtaningan nin mais. Iyan ang no. 1 na causa nin bunchy top. Dapat I-programa an. Sa bawat munisipyo, may zoning man baga. Dapat iano ta an na maprotectionan an abaca. Su mga areas na daing abaca, duman I-develop ang mais.
Ang mais baga oya, puro sana pangkunsumo. Ang pigataram ko, kung mag-click baga ang feed mill, matanom kitang mais.
So meaning, ang kaipuhan diyan, suporta kan Vercelesierno. Ito mismo, itong mais na ito, kaipuhan kang feed mill. Kadakul nin mga mandiit-diit na bagay. Pero depende kung tarabangan ta.
Question
14: Anong masasabi mo sa issue sa drugs laban sa saimo?
Kang pagkahang kong bodega dindi (sa Virac), gangalas an mga tawo. Dai ninda isi na ang parents ko, no. 1 na abaca and grocery store sa Calolbon. Ang hona siguro kan tawo…1 year lang (sa Virac) nagpagibo na akong bodega dindi. So, bigla (daa) akong yaman. And then, nagpoon na duman su duda kan tawo sa Virac. Tapos, after pilang years ako oya, nagbakal na akong ferry boat. Ang ferry boat, dakulang bagay…kung saimo ang ferry boat – sikat ka! Dai ka na kaipuhan mag-Vercelesernador. Si Cua ngaya kagsadiri kan Starferry. Kan panahon ngani, nagirumduman ko…si Atty Young kan saiya pa ang Calixta…part owner na ako ha. One share is P250,000…an kadaklan na share, banga-banga sinda kasi Ambassador Verceles. Paggapunta oya si Atty. sa Calolbon – grabe kong istema. As major stockholder lang kan Calixta I. Grabe ang respeto ko. Lalo na ngonian, sakuya ang Starferry, sakuya ang Calixta II. Sakuya na gabos. Ang tawo grabe man ang respeto sakuya. But… (because of) Starferry, sikat man ako sa Virac. Su pinsan ko, sa Joker…kasikati man sa drug pushing. Pinakaaktibo man sa Calolbon. Gatinda nin shabu.
Duman nagpoon ang drug issue. Pig-link ako. Siguro, nagyaman ngaya ini si Cua dahil sa drugs. Dahil sa pinsan ko. May kaso baga ito. Mag-agom. Nadakupan baga ito. I think 1996 yata nadakop ito. So, sa tawo, kaya drug lord ako ta si Joker nadakupan. Kasikatan ko man kaito ta nagbakal akong ferry boat.
Ang totoo ka an. Igua akong file ka an, adyaon. In fact, pigluwas ko an, su manungod sa sakong mga loan. Pig-loan ko ang Starferry sa DBP. P12M. Su Calixta I, dai ko pig-loan sa bangko ta ang deal ko kaan, su ki Amb. Verceles sana ang pigbayadan ko nin cash. Su ki Atty. Young…hulugan. Gaiwal na su duwa eh. Binakal ko na. Habo ko man magbakal kaito pero pig-pressure ako ni Ambassador kan panahon. Tapos su ki Atty. Young, I year to pay. Su ki Ambassador cash ito. May kautangan pa sa luwas, pigbayadan ko.
Pag-expand ko…pagbakal ko kang Starferry…nag-utang akong P12M ta ang cost kaito P17M. Ang equity ko diyan P5M. Nabayadan ko man sa bangko. Self-liquidating ta gakita man baga. After one year, pig-retire ko su Calixta I, nagbakal akong Calixta II. Another P8M sa DBP.
Ang hona kan tawo pigbakal ko an cash! Ta ang cost kan ferryboat, lalo na ngonian na panahon…P20 M plus na eh! Ang hona kan tawo, grabe man ngayang kuwarta ni Cua. Eh si Joker, active that time. Talagang shabu! Talagang pusher si Joker! Pero bako man…street pushing lang ito. Igua itong capital na p200,000 paikot-ikot. Siempre pag sinabi mong shabu…nahiling mo sa TV…mga druglords, mga bigtime. Pigli-link su ngaran ko duman. Pag 2001, pigbanatan ako ni Nonong Mendoza, druglord daa ako. Ngonian pig-aarog ni Verceles.
Nahiling n’yo na su surat ni Verceles? Pinuntahan ako diyan, anong bulan ito…wara na ako ki Verceles. Nagpunta si Bic Abundo. Ngaya mayor, ini ngaya, nagsurat ngaya si Verceles sa PDEA. Imbistigaran daa ako ta may shabu factory daa ako sa Palumbanes island. Aduman baga su pinsan kong si Benjie, su agom ni Marites kandidato sa Caramoran. Piga-link ako duman. Igua daa ako duman nin laboratory nin Shabu. Kaya naawat ining clearance ko dahil duman. Ang surat ni Verceles imbistigaran daa ako. Ang nangyari, nag-imbistiga man sinda pero negative. Pwera sa Parongpong ta harayo baga. Ngonian ang ginibo ni Verceles, pinapuntahan ako ki Bic. O, ngaya mayor, baka mauyam ka ki Verceles. Bako ining surat ni Verceles. Sabi ko, “pirma baga ni Verceles.” “Baka pig-xerox lang ngaya iyan.” Dai siya nakataram na pig-forge.
Sabi ko, ok lang kung arog ka an ang pigataram ni Verceles. Ta ang sabi ni Verceles ipaisi daa sakuya na bako niya itong surat ta tibaad piga paiwal sana daa kaming duwa ni Verceles. Sabi ko man, “Bic, naghare na baga ako sainyo. Paano man kami papagiwalon kasi Verceles na dai na ako sainyo.” Ta ang rason ni Bic pigapaiwal daa si Verceles boda ako. Nagsurat ako ki atty. _______. Sabi libelous ngaya an. Nagsurat ako ki Verceles, black and white. Sabi ko, “Verceles, hare dindi si Bic. Kung totoo itong pigataram ni Bic na itong surat sa PDEA bako mo, suratan mo su PDEA na bako mo ining surat. Ta kun dai, ma-file akong case against you.”
Di nag-fiesta sa Baras. Nagkahilingan kami, “O, joseph, natanggap ko ‘yong sulat mo. Ba’t naman ganon ang sulat mo?” “Eh, wala. Ikaw ang gumawa no’n.” “Anyway, ok lang ‘yon, patutunayan ko, susulatan ko ang PDEA na hindi ko talaga sulat ‘yon. To prove sa’yo na kahit nag-aaway tayo hindi ko gagawin sa’yo yan.”
Nagsurat siya. Pig-disown n’ya su surat. Igua akong kopya.
Matibay si Verceles---piga paraadalan ko. Ngonian ang tira nila Joelson sa radyo, ngaya piga paiwal daa kami kasi Verceles. (Bako daa itong surat ni Verceles). Pero piga basa sa radyo, word for word. Ang tawo, pag na dangog man, (nami-misled). “Ah, arog palan ngaya kaan si Joseph Cua.” Dai mo puedeng kasuhan si Joelson nin libel. Ta pigapaluwas niya na bako itong surat ni Verceles. Pero pigabasa su content kang surat. Ang tawo nami-misled.
But for me, it’s libelous, kasi dapat dai na pagbasahon. Igua na ning nakadangog. Dapat pigtaram sana na iguang surat tapos pig-disown. Tapos na. Eh, ito pigabasa su surat – word for word.
Piga-describe. Eh, su tawo, nadadangog. Kung minsan pati dai man naponan kadangoga. Pigaadalan ko, ito ang purpose. Tirahon ako oya (lalo na sa Virac.) Halawig su plano ninda.
(Pero su surat) pig-disown ni Verceles. Ito ang kauulok! That’s the funny thing. In fact, sinuratan pa n’ya su NBI na imbestigaran kung sisay ang naggibo kaito.
Sakuya pano, sa ngonian, an sakong negosyo…naka-set up na ako eh! Nasuwertihan ko man na, in terms of abaca – establish na an. Nag-expand ako sa barko, nabayadan ko na ang Starferry. Ang Calixta II, up to October, bayad na ako. At any time, ipabakal ko an…that’s P20M to P25M ang saro. Pero ang kantidad ka an P5M, iyo? Meaning, nag-invest man ako kan panahon. Ang magayon sa barko ta bako an na arog kan motor…galuma, gabarato. Ang barko…gamahal. Ang bakal baga ngonian P10 kada kilo. Kaya ngani su mga bakal ko diyan pigaharabon kan mga aki. Ang barko, pera ang gross tonnage ka an. Ipapisar mo an, perang milyon daw an. Kang panahon, barato sana ang bakal. Sorry lang, natiyempuhan ko pag-invest. So, actually bako man akong masyadong liquid ngonian. Pero pag helingon mo ang mga assests ko, kadakul ko man nin assets ngonian. Nagkabarayadan ko man baga. Bagi man baga an na motor> Nagbakal ka P60T. Nag-down ka P5T. Ang hona kan tawo binakal mo nin cash na P60T. Mayaman na ngaya si Pulano, nagbakal nin motor P60T. Pero hulugan baga. Arog ka an.
But…barko baga an. Maski magtsinelas ako, magtaning ako sa naka Mercedez Benz, pag sinabing sako ang Starferry, daog ko su naka Mercedez. Kung maghambogan kami – o, igua akong barko…su Mercedez P1M-P2M. Gurano su Starferry. Siguro P25 M ang assessment ko ka an ngonian. Pero kang binakal ko an bako man na arog ka an. P5M – although P17M su presyo – pero self-liquidating man baga, iyo? So, iyo an an dai nahihiling kan tawo. Ang paghiling ninda, bigla daa akong nagyaman. Kaya galaog duman su shabu dahil sa singaki ko.
Question 15 : Pero kung druglord ka daa , ngata ta I-expose mo pa ang sadiri mo sa criticism.
JBC : Iyo. Kung active ako diyan…kung totoo na druglord ako…ano ta nagpulitiko ako? King-maker lang ang druglord. To protect the business. Kung may illegal, I-finance ta ka. O, mameyor ka? Sige, Ma-share ka man sana ngani. In fact bako ka amn ang magastos gabos. Iyo? Maski meyor tuwangan mo. P1M lang ok na yon!
Sako, eh. Well, ang makonsuelo, arog ka an. Dai kitang maginibo.
Saro pa ang Stargaz na an. Ang Stargaz pano samuya talaga an. Paglaog ka an P30 lower talaga an. Ang gusto kan iba, iparehas ko. Sabi ko dai man puedeng iparehas ta branded kami. Independent refiller kami eh. Stargaz is only for Catanduanes. Kung sa pantaloon, bako man akong Levi’s. Baclaran lang ako. So, pano ko iparehas ang presyo. Sa madaring sabi, nag-click su Stargaz. Ga-penetratre nin ga-penetrate sa mercado. Di ga-react na. Nauyam na sakuya. Puro na sana ngaya ki Cua. Kang ga parataram, di lie low ako. Su iba, nake mahelak man. Tama man, masupog man sa iba. Su gasul dai ko puedeng kuahon ang tangke. Although may mga case na gapilit ang customer. Pero kung I-operate ko talaga ang Stargaz na dai nin kukuntenwaran. Isipon mo ang volume nin LPG sa Catandaunes…12,000 cylinders per month. Ang share mi lang, almost 2,000…1,800. Iyan man lang ang nakukua kong share. Kung tutuyuhon ko an, kuahon ko ang tangke kan iba…salidahan ko nin Stargaz. Ngonian, P20 lower na sana ang diperensiya ta nakihuron sinda. Nagtaas ako nin P10. Nakisama ako.
Pero iba ang theory kan iba. Ang theory ko, mabenta maski diit ang profit. chinese style baga. Di bale diit ang profit ko masta mabenta. Fast moving. Kaya lang nakisama na ako ta nanganaan na ako sa criticism.
Pig sabi ko ngani ki ( _________ ) kaso sarong aldaw. Sabi dapat sa Virac 10 Joseph Cua. Problema solo ako oya. Akong nahihiling pirmi. Papuntaha daw sabi oya si ( _________ ), panegosyaha daw diyan kung anong negosyo niya. Su dakulang negosyo tanganing…. Ang ano ko diyan – kung sampulo kami, at least di naka-focus sakuya (ang atensiyon. Boda magtuwang man sinda, ako na sana ang gapara negosyo oya. Although, ga negosyo ako, ang main purpose ka an is not only profit. But the fact is, nakatabang man baga su negosyo ko.
O, ang Masbate-Pilar, daing ferry boat. Puro pumpbaot. Daing ga-invest duman. Dakula ang Masbate. Grabe man ang mayaman diyan. In fact, su provincial board nin Masbate, nagsurat sako. Pipa-invest ako nin barko. May resolusyon sinda, magkahang akong barko duman. Gabos na local permits, kun anu-ano, suportahan ninda ako.
Question 16 : Na-discuss
mo na su manungod sa mga negosyante?
JBC : Ah…iyo. Kung madangog niyo baga … some of the businessmen are against me – totoo ito. Saro diyan sa LPG. Ikaduwa diyan .. dai man kami nin grocery. Igua kaming grocery – sa parents ko. Dakula man na negosyo sa grocery. Kaya lang naka-focus man ito sa Pandan-Caramoran. Ang grocery mi ang benta pasiring duman. Dai man nin taga-Virac na gabakal samuya. Ang category kan grocery mi is…just like fortune enterprises in Virac. Makaduman ka ngonian…actually kami ang primerong naka-introduce nin bar coding. Sa convenience store, although ang nagpoon ka an si Edith Socito sa saod. Nagsara baga si Edith, iyo ang nagpoon ka an. Ang gusto kang tugang ko magbago sa sistema ta napagal na sinda. So, convenience store. Ang nangyari kang ma set na ang arog kaito, nagkusog ang benta. Ang purpose mag-iwas nin pagal, di system na. Nagkusog su benta. And then, arog kaito. Si Susan baga, tugang ko man. Pag-expand niya from pharmacy tinaningan nin grocery, pig-adopt su sistema. Pigtuwangan mi man. And then, ining Pioneer store, nakaayon baga diyan su tugang ko – kami ang naggibo kan system ka an. Bar coding.
Su nakaabot duman sa puntong si Fortune nag-arog na. Sila …. So, actually, haring Calolbon an.
Ang problema ko dindi, pagkahang ko nin mga ferry boat ta may epekto. Kaidto ang mga wholesaler dindi – mga taga-saod, taga-Bato, gabakal sa Fortune. Kan accessible na ang Catanduanes because of the ferry boat, su pig-invest ko, nadagdagan pa ang ferry boat, dai na gapila. Kaidto, kan Eugenia sana baga, gapila. Su wholesaler nin Naga & Legazpi … they are operating regionwide eh – Legazpi, Masbate, Cam Sur, Cam Norte..grabe ang volume discount ninda sa pabrika. Bigtime talaga sinda – mag sa grocery. Kun ano talaga ang linya ninda, mag-asukar..gabos. Because of those ferryboats, accessible na ang Catanduanes. Ga-booking na sinda dindi. Maduman sa tindahan na durodakula – nakaabot sinda pagbooking sa Bato – mapunta diyan sa Bato, ma-booking. Suki na ninda an. Pag-booking barato, daing tamaan ang Virac-based na wholesaler. Pag-booking, pagkaaga adyaon na an. Deliver na. So, nag-create nin competition ta naglaog na su mainland. Duman, nauyam na sakuya. Because of the ferryboats. Sabi ko, sori. Nagkahang ako ferryboat lang. Shipping lang ako. Pero su epekto, dai ko na kontrolado. Ang purpose ko, bako tuwangan su pobre, bako su mapasikat ako, bako su maVercelesernador ako. Manegosyo lang talaga ako. Negosyante lang ako. Limited lang sa purpose na ito. Kaya lang, nag-create nin competition sa grocery. Galaog na su mga wholesaler. Su epekto kaito dai ko na kontrolado, iyo? Kaya ga-react sinda. Nauyam sa sakuya. Bako itong su sinabi na Verceles na nauruyam sakuya ta I-monopolize ko o dadaugon ko sinda..i-harass ko sinda…nganing magsara sinda ta ako ang manegosyo. Bakong arog kaan. So effect lang. Dai man akong grocery dindi sa Virac.
Ang mga small sari-sari store nakaderekta na sa mga ahente ngonian. Ang saod, kaidto kontrolado an nin Virac-based wholesaler. Ngonian dai na. Grabeng ahente ngonian na mga mainland-based. Dai kang tamaan. Sa volume discount lang dai kang tamaan. They are operating regionwide.
Ito ang rason ngata nauyam sinda sako. Bako itong su natakot sinda pa may authority ako. I-harass ko sinda. Bako ito.
Kaya lang, kung ano man ang gusto kong I-venture, nauyam sinda. Ngaya dai ako maboto dyan. Iyo ang pagkakataon nindang makabalos sakuya. Pero in fact, bilangon mo, tolo…apat lang yan. The rest, dai. In fact, mapa-meeting ngani kami, pigatpatipon ko su mga mestizo. Mahagad akong tuwang. Si manay Ching, president nin Fil Chinese Chamber of Commerce – Vrac chapter, very supportive sakuya. Tolo lang ang mabibilang mo oya na nauyam sako. Dai akong negosyo na tinamaan sinda! Dai akong grocery. Igua ako, semento..saro lang na item. Wholesaler sinda, wholesaler man kami. Ang hardware mi diyan, dai man nin gabakal. Ta ang piga-cater mi diyan, mga contractor. Pigapautang kan agom ko. Ako…dai man akong planong mag hardware. Ang hardware ko puro pautang
hardware ko puro pautang. Bakong walk-in. Sisay man ang mabakal diyan, kaharayo kan Kapilihan Kundi kang panahon nin Alson cement, piga require kaming mag-hardware. Every dealer should have their own hardware. Ang prinsipyo ninda direct selling. So kinahang ko an dindi sa Kapilihan ta kung ikahang ko sa centro, dai ng mabantay. Kung si Nancy ikahang ko pa sa centro, sisay na ang mabantay oya sa warehouse…mabayad sa abaca…siya ang cashier eh. So, nagcomply lang ako sa requirements kan company kan panahon. Magtindog ka nin sarong oras diyan baga igua nin magbakal diyan. Igua man saro-saro. Ang mga customer diyan puro sa abaca. So hardware dai man nin gabakal.
Habo kong magnegosyo nin arog ka an eh. Traditional business. Gusto barko … iyan ang type ko. Pambabaeng negosyo an … ki Nancy…dai ako nakialam ka an.
Kaya lang, nag-abot sa point na nasuwertihan ko man pag-invest ta barato pa man ang dollar kaidto…naka-invest ako nin mga barko. Ang barkong an…dakulang bagay an. Nakatuwang an samuya. Ang abaca-based daog na kan barko. Naka posisyon baga ako…tolong barko.
Ang ano ngani ta kasu sarong aldaw pag-irinom mi… iyan ang medyo nauyam man ako ta minsan… sa isyu…aram mo man na bakong totoo pero kauuyam man baga nin paurit-urit. I’ve been an honest businessman. Fair man akong negosyante. Nagkita man ang negosyo ko pero fair man ako. Ngata ta nasabi kong fair – ang Pilar-Masbate, outrigger boat – P100 man, same distance. Starferry, regular fair is P100. Siguro ma-increase an after election ta mahal baga ang krudo! Pero helinga man daw ang Pilar-Masbate, outrigger boat – di katig na ang passenger mga 50. Ang investment diyan mga half million lang igua ka nang arog ka an. Ang pigsisingil ninda P100 man.
In fact, ini totoo – ang Bayan Muna ang hona ako ang pinaka bigtime oya sa abaca. Pag-istorya kung inano kadakula ang Ching Bee … they were able to put up a pulp mill. Aram mo ang pulp mill – half billion! Although nag-utang man sinda sa bangko boda nagkua man sinda nin stockholder.
Ang hiling ko, maliwat ang posisyon kaini pagnag-andar itong ching Bee in 6 months time. Kasi si Ching Bee will no longer be an orinary trader. End user na siya. Meaning ang puedeng gibohon ni ching Bee is to capture the abaca (market) tanganing ang ibang pulp mill magutom. Tapos I-capture niya ang benta ning pulp sa world market. Ang gigibohon kan Ching Bee, su order sa abroad kukuahon niya ang dakulang portion. Ma-aggressive siya pagbakal nin bandala to the point na ang kalaban niya diit an mabakal. Ma lie low pagbakal nin bandala. Arog ka an si Ching Bee maghiwas. Grabe si Ching Bee magkawat.
Actually risk an samuya. Baad mag lie low na kami ka an. Daog na kami sa buying price. Definitely gabos na supplier madara na ki Ching Bee. Pero ang sarong advantage man eh, nakahuron ko su Newtech pulp mill sa Iligan. Sabi niya “hindi naman kami papayag na manood lang ki Ching Bee. We have a better position. Kaya once bumili si Ching Bee ng P40, sasabay na kami.”
So nahihiling ko na. Once nangyari…magayon man na nagkahang si Ching Bee nin pulp mill. Pag nangyari an, grabe ang banatan sa bandala. Pero talagang dai ko man kaya ito. Meaning, itong raralihan ako ta itaas ko ang presyo nin bandala, dai ko man kaya. Trader man lang ako. Ining iwal kan Ching Bee asin ibang pulp mill, ini ang ma-create nin halangkaw na presyo. Maiwal ining duwang higante . . .
Grabe ang tira sako ni Verceles. Pag sa abaca-producing area duman ako pigbabanatan. Maduman sa Bryan – pigalansi ang mga tawo. Ma-cooperative ngaya kita tanganing bako sanang si Mayor Cua ang gayaman…bako sanang su mga intsik ang gayamn. Iderekta ta … magayon baga! Oromaw ang mga parahagot. Maderekta ngaya kita…mahalangkaw ngaya. Pano daw ito gigibohon ni Verceles. Isipa daw kung pano ito gibohon!
Question 17 : Anu man ang masasabi mo duman sa panuga ni Gobernador na matabang sya sa abaca farmers?
Sabi nya talaga sa saiyang SOPA “ako ang botohan niyo ta matatabangan ko kamo sa abaca.” Awat na baga siya diyan dai niya baga naayos ang ano.
Ngonian lang siya nagpondo ning rehab. Ngonian lang.
Dai. Kan 2003 igua nin rehab. Pag 2004 hinali baga itong P1.2M.
JBC : Kung magibo kita nin … ining sa seedling na P9M na LGSEF ano… kung ako siya, aram ko ang abaca. Pero dai siyang concern. Puro making money. Itong P9M baga, abaca rehab sobra na iyan. Su iba, bulong kan EBMC, nin mga hospitals…iyo? Ang pondo baga oya sa LGSEF puede man ibakal nin bulong?
Ang pigataram ko diyan – 12 years na man siya sa serbisyo. Ako…kung tawan nin chance…3 years sana. Kung habo ninda na sakuya di hareon ninda ako. Ta ang gakahang baga diyan tawo.
Ako…siguro as a manager, daog ko si Verceles. As an administrator baga, bako man bagang kaipuhan ang lawyer. Dapat as congressman, lawyer – gagibo nin batas. Pero oya, dapat maurag na manager. Ta siempre, mataram siya, daog niya ako sa education. Matibay siya magtaram nin English. Ako maluya. Pero ako, implementor asin result-oriented . Siya bako. [ GO TOP ] [ HOME PAGE ]